Хрыстос прызямліўся ў Гародні - Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч (первая книга .txt) 📗
Хрыбтамі стаялі над Нёманам чорна-шызыя навальнічныя хмары. І па ўсёй дузе берага стаялі незлічоныя глаголі шыбеніц, а трохі адступіўшы ад іх, варушыўся народ. Скакала ў паветры полымя, і аднекуль наносіла дымам. Таму нехта, каб не закураў белы Хрыстоў хітон, накінуў яму на плечы нечы чорны з золатам плашч. Братчык стаяў на ўзгорку. Анея сядзела, прыціснуўшыся да ягоных ног, а трохі ніжэй стаялі апосталы.
Мяшчане і мужыкі гналі паўз іх скручаных. Твар Братчыкаў пасля апошніх падзей страшэнна змяніўся, стаў сухі, з праваленымі шчокамі. Ашклянелі вялізныя вочы. Ён разумеў, куды ён трапіў, які цяжар рашэнняў ускінуў на свае плечы. Ведаў, што ягоныя вочы, вочы сведкі, могуць убачыць смерць двухногіх, асуджаных ім самім.
Ён не хацеў гэтага. Але ён ведаў, што нічога не здолее зрабіць, калі смерці вось гэтых, схопленых, пачне патрабаваць люд. І тады вяртання да чысціні не будзе.
Перад ім паставілі бурмістра Юстына. Вочы ягоныя цяпер не гарэлі вуголлямі з-пад у скобку падстрыжаных валасоў. Яны нібы згаслі, але глядзелі мужна.
— Нашто дазволіў папам правіць старой радай і горадам?
— Яны прыйшлі з каралеўскім войскам, — цвёрда сказаў Юстын. — І рада здалася. Я не хацеў больш за ўсіх. Але я чалавек. Я слабы.
— Брэшаш, пёс, — сказаў Юрась. — Ты вось на гэтых зірні. Вось слабасць чалавечая. Выкінулі вас, як гной са стойла.
Суровы, нягледзячы на разбэшчанасць, пасечаны шнарамі і адзначаны ўсімі распустамі Юстынаў твар не ўсміхнуўся.
— Яны яшчэ прыйдуць. Хутка, — хутчэй з сумам, чым з пагрозай, сказаў ён.
— Я зачыніў усе брамы. Зныня зямля Гародні — зямля справядлівасці.
— Ці надоўга?… Але… мне шкада, што я не здолею паглядзець, як гэта будзе.
— Чаму?
— Таму што — а раптам чалавек не такая свіння, як я думаў.
— Добра, — пасля паўзы сказаў Хрыстос. — Развяжыце яго.
— Дарэмна ты гэта. Я б забіў. Таму што, калі яны вернуцца, я ж буду такі, як раней.
— Ну і шчасліва. І, потым, я не ты.
Бурмістр павесіў галаву.
— А гэтых — на шыбеніцы, — злосна сказаў Пятро.
Хрыстос глядзеў на людзей і з нейкай палёгкаю бачыў у іхніх вачах збянтэжанасць.
— Ну… гэта… чаго вы? — спытаў дурыла Піліп.
З маўчання пачалі вылузвацца асобныя гукі.
— Чорт яго…
— Не даводзілася.
— Ты сабаку паспрабуй павесь.
— Ды няхай бы, хто можа. Вось ты, Янук.
— Ідзі ты ведаеш куды… Вось-вось.
Братчык пакасіўся ўніз. Чорныя з сінявою вочы з пострахам глядзелі то на яго, то на шыбеніцы. Нехта захутаў Анею, разам з лахманамі манашага адзення, у сваю шырокую чугу.
Яна глядзела ўмольна, але Юрась чакаў.
— Разарваць іх! — крыкнуў нехта. — Бог ты мой, ды няўжо чалавека не знойдзецца?!
Але чалавека нешта не знаходзілася. Кожны, хто стаяў тут, сёння рызыкаваў сабою, біўся і забіваў, і, напэўна, забіў, калі ўжо стаяў тут жывы. Але звязаных вешаць не хацелася нікому. І Хрыстос усё з большай цеплынёю аглядаў гэтыя абліччы. Так, ён не памыліўся. На гэтых закураных, пасечаных, зморшчаных галечай тварах былі вочы. І ў гэтых вачах было столькі таго, што нагадвала вочы тых, з ягонага сну. Ён разглядаў гэтыя твары. На хвіліну яму здалося, што мільгануў між іх твар Басяцкага, але ён адразу ж зразумеў, што памыліўся: гэта проста размаўляў з дробным гандляром — мяркуючы па вопратцы — нейкі нямецкі госць.
— Дык унь жа кат! — раптам радасна загарлаў нехта. — Вось няхай ён!
Кат стаяў у сваёй клетцы і паступова зноў набіраўся пыхі:
— А чаго, я магу. Клетку толькі разбіце. Я чаму і кажу, што кату нельга ў клетцы.
— Можаш павесіць іх? — з абрыдлівасцю спытаў Братчык.
— Дык… Пане Божа. Служба ж такая. Фах.
Братчык бачыў, як дрыжэлі вейкі Анеі.
— Праца, зноў жа, — меланхалічна сказаў кат. — Таму што не можаць етага на нашай зямлі быці, каб не было ў ката шырокага кола знаёмстваў, і высокіх і нізкіх. І, зноў жа, не было такога ўладара, каб абышоўся без ката.
Хрыста перасмыкнула.
— А не было… наколькі я ведаю.
Сціснуліся ў кулакі пальцы. Вялікім намаганнем волі ён стрымаўся, не ўдарыў. Вось і гэты лічыць…
— Не было. Але павінна быць. Будзе. І давайце, людзі, пачнём. Камусьці ж трэба пачаць, га? Падлу гэтую ў спадчыну браць — чаго мы тады вартыя? Дый рукі аб яго пэцкаць — брыдка.
Выскаліўся весела:
— Ану, кідайце яго з клеткаю ў Нёман. Можа, хаця трохі адмыецца.
Дзесяткі рук падхапілі клетку, пацягнулі з адхону, разгайдалі, кінулі. Яна нырнула, а пасля з шумам усплыла ў струменях вады. Кат сядзеў у ёй па грудкі. Клетку закруціла плынню, памчала. Забляяла ёй наўздагон дуда.
— Сам пакаштуй! — крычаў Кірык.
— Клетка для жаб! — захлынаўся Зянон.
— І гэтых у ваду ганіце, — узвысіў голас Хрыстос. — Каб не смярдзела тут.
Схопленых пагналі ў ваду, дрэўцамі дзід саштурхнулі з берага. І вось паплыла, паплыла, паплыла ракою чарада разубраных у золата людзей: вартыя жалю, адвіслыя вусы; рукі ў парчы працуюць па-сабачаму.
— Гусі-гусі… — з берага загарлаў Тумаш.
Ад рогату, здаецца, скалыхнуўся бераг. І Хрыстос зразумеў, што гэта, магчыма, самая вялікая з яго перамог. Цяпер можна было казаць усё. Слухаць — будуць. І ён узняў рукі:
— Слухайце, хлопцы! Што, так мы і крыўдзіць адзін аднаго давеку будзем? Ці, можа, не? Дык вось што я вам кажу. З дня гэтага Гародня — зямля праўды. Пакрыўджаных не будзе. Усім роўна — і ні ў кога болей. Галодных не будзе. За веру кагосьці забіваць — хай яны лузнуць. Пакаранне адно — выгнаць да тых, да ваўкоў.
Ён пашукаў вачыма і выдраў з рук у кагосьці паходню. Паднёс яе да чорнага, прасмоленага глаголя шыбеніцы. Паступова пацягнуліся ўгору, пачалі лізаць смалу языкі полымя.
— Чуеце? Шы-бе-ніц больш не бу-дзе!
У адзіным імпэце, у пачуцці нейкага дзіўнага ачышчэння людзі кінуліся да мярзотных спаруд. Падносілі паходні, крычалі і плакалі.
Сотні глаголяў палалі над вялікай ракой.
РАЗДЗЕЛ ХLІІІ ЗЯМЛЯ СПРАВЯДЛІВАСЦІ
У другую краіну, у шчаслівы край
Залаты адчыніўся ўваход.
Плач Пятра — Аратая
З тых часоў, калі Пракопі Візантыйскі пісаў аб славянах, што жывуць яны ў народапраўстве і няма ў іх большага, упершыню, магчыма, поўная роўнасць запанавала на беларускай на Гародзенскай зямлі. Мінулі тры бяды: нашэсце, голад і кардынал Лотр. І ўсе ўжо ўспаміналі пра яго ледзь не са смехам. Гвалціў баб — дык кожны робіць тое, што ў ягоных сілах. Заваліў усю краіну дзярмом — дык кожны робіць толькі тое, на што здатны. Чорт ужо з ім! Спаймаем — вылегчаем!
Падзялілі ўсе запасы з царкоўных і магнацкіх свірнаў. Кожны, хто браў горад, атрымаў па дзве тысячы фунтаў збожжа, акрамя іншага. Бедныя мяшчане атрымалі амаль па столькі. У горадзе застаўся яшчэ агульны запас на пяць год.
Падзялілі чароды багатых, лішнюю вопратку і грошы. Кожны чалавек на Гародзеншчыне мог цяпер бязбедна жыць з працы сваёй. Усе ведалі: засеяныя будуць палі, ніхто не будзе прымушаць, няма каго будзе баяцца, бо кожны будзе бараніць бязбеднае сваё жыццё.
Зброю раздалі ўсім, здатным яе насіць. Хрыстос не забываў: за кожным ягоным крокам сочаць і толькі і чакаюць, каб аступіўся. Удзень і ўначы рапаравалі муры, брамы, вежы, валы, усцягвалі на іх каноны. На Мечнай вуліцы збройнікі, пад наглядам Гіава Турая, удзень і ўначы кулі зброю. Ачысцілі студні, назапасілі паліва на ўсю зіму. Вястун і іншыя вучылі людзей бойцы да знясілення. На званіцы Дамініканаў увесь час сядзелі дудары і сачылі за дарогамі. Старым званарам не верылі. Чорт іх ведае, што надумаюць. На ноч брамы зачыняліся і каля іх ставілася падвойная варта.
