Чорны замак Альшанскі - Караткевіч Уладзімір Сямёнавіч (лучшие книги читать онлайн бесплатно TXT) 📗
— Брэшаш.
— Ясна, што брашу. Спявалі: «Энд бе-ло-рус он тоже э-ро-тыч-ный».
— Добра, добра, не злуй… Та-ак, пачынае рабіцца горача. І канцэпцыі адзінай пакуль няма. З'ехаў бы ты адтуль, хлопец.
— Яшчэ чаго?! — абурыўся я. — Нехта вінаваты, а з'язджаць павінен я. У вас няма канцэпцыі, а я адказвай.
— Канцэпцыі няма. Затое, як мяркую, падазроных шмат.
— Вось і паспрабавалі б найбольш падазроных абмежаваць у дзеяннях. Паслаць некуды. А то дойдзе да гэтых вашых, як іх — пісталетаў, рэвальвераў, — тады позна будзе.
— Бывае, даходзіць і да пісталетаў.
Шчука раздражняў мяне. З гэтым яго падвойным хобі: чытаць дэтэктывы і здзекавацца з іх, і яшчэ ведаць назубок усю, якая ёсць і была на зямлі, зброю. Аж да шасцістрэльнага (круціліся рулі, а не барабан) рэвальвера бельгійскай сістэмы Марыет, вырабу 1837 г. І таму я быў несправядлівы:
— Рэвальверы… Слухайце, а вы ўмееце з імі абыходзіцца?
Пакасіўся на мяне:
— Не сумнявайцеся.
— Тады нічога, а то, бывае, пальне, сам не думаючы.
— Вы затое многае думаеце. І плачаце: «Ох, курку забілі», — нечакана суха працадзіў Хілінскі. — А я не плачу. Затое я ведаю іншае. Курцы, можа, пакуль і трэба быць засмажанай, а вось наконт твайго «абмежавання ў дзеяннях» — дык я вось ведаю, што абмяжоўваць не трэба, што чалавеку ні ў якім разе не трэба сядзець у турме, хай сабе і некалькі дзён.
— І такім?
— А раз ужо сеў — гэта няшчасце. І наш агульны позор, — ён чамусьці сказаў па-расейску «позор», а не «ганьба». Мабыць, так здалося мацней.
— Ну добра ўжо, досыць, — сказаў Шчука. — Я, уласна, чакаў цябе вось чаму.
Ён дастаў з блакнота малы квадрацік паперы:
— Гэта табе адрас і тэлефон Яраслава Мірашэўскага. Былы юрыст. Былы пракуратар у Кладна. І, самае галоўнае, не памятаю ўжо, ці ён, пракуратар акруговы, займаў у 1939 годзе, на працэсе Крыштофа Высоцкага, крэсла абвінаваўцы, ці ён тады саступіў гэтае месца свайму віцэ-пракуратару… Так што і без архіва павінен сёе-тое памятаць.
— Добра.
— Калі паедзеш?
— Ну-ну-у… заўтра ў мяне яшчэ тут сякія-такія… справы, — я ўспомніў аб прапанове Лыганоўскага і, цалкам для сябе нечакана, вырашыў, што паеду з ім. — Паслязаўтра — гэта напэўна.
— Ну, браце, тады табе шанцуе. І мы паслязаўтра машынай дабіраемся. Дакінем цябе да Кладна, а калі не затрымаешся надоўга і дужа папросіш, то дакінем амаль да Альшан. Перад самым мястэчкам у нас паваротка.
— Хто ды хто едзе?
— Я, Клепча, — відаць, ён заўважыў грымасу на маім абліччы і таму дадаў: — Ну і Адам вось збіраўся, здаецца, да цябе рыбу лавіць.
— Рыбы многа.
— Ну вось, — сказаў Адам, — дакінеце мяне да Кладна, пакінеце Антона, а я наступнага дня прыеду. Так, паверце, будзе лепей. Нешта і мяне, старога каня на пакоі з падвойным гарцам аўса, — гэтыя ножычкі ды дамы з манахамі зацікавілі. Можа, свежым вокам нешта і заўважу.
— А можа, і так лепей, — згадзіўся Шчука. — Ты ж не пры справе. Проста, можа, пагаварыць вечарам, з вудачкай пасядзець. Хай лішніх размоў не будзе.
Мы зварылі свежай кавы, але падумалі, што гэтым напэўна заробім сабе бяссонніцу, калі да «гэтага» не дадаць па малому каньяку, і сядзелі цяпер вакол нізенькага стала, як тры пенсіянеры, якія дастойнай работай заслужылі сабе дастойную пенсію і зараз кейфуюць, але ўсё аніяк не могуць забыць «дела давно минувших дней» і «битвы, где вместе рубились они», хаця ніхто ўжо на новыя бітвы іх не кліча.
— Так, — сказаў Хілінскі, — гэта адчуванне цяперашняе нагадвае мне, як адзін нямецкі язык, лётчык, якога мы аднойчы ўмыкнулі, і на радасцях, што даў вычарпальныя паказанні, далі паўтары шклянкі ашмянскай самагонкі.
— Дык што ён? — спытаў Шчука.
— А ён напіўся і на радасцях, што яго не расстраляюць, а цераз фронт перакідваць будуць, зусім разлезся і думаў, што ён «штукас». Ну, Косміч, што такое «штука»?
— «Юнкерс-87», — машынальна адказаў я. — Такі сабе пікіроўшчык-бамбардзіроўшчык з крыламі, як у чайкі.
— Ведаеш, — пахваліў Шчука.
— Проста не забыў, — сказаў Адам. — То немец гэты, расставіўшы рукі, выў — усё «в-ву-у, в-ву-у» і ўсё хацеў падаць галавой на брук.
— На які брук?
— То гэта ж у саміх Ашмянах і было. Мы яго пераапранутыя вялі. І п'яны быў ён нам замест лепшага аўсвайса.
— Успомніў вясёлае. Ну гэта на такія штукі толькі ты і майстар быў. Рызыкант паршывы.
— А што ўсё ж з тым Крыштофам Высоцкім?
— Псуеш ты нам адпачынак, — сказаў Шчука. — Спускайся з даху і не псуй гонту. Казалі ж табе, што забойства. Што архіў згарэў ці часткова разрабаваны. Павесілі чалавека — і ўсё табе.
— Не шанцуе роду, — сказаў я. — Ну а Ўладак той?
— Таксама незразумелая справа, — сказаў Хілінскі. — Тут архіваў увогуле не магло быць. Падполле. Які там архіў? А Ўладак той то знікаў з Кладна, то зноў з'яўляўся. На чорным рынку (жыхары кажуць) дзейнічаў.
— Ну за гэта не дужа стралялі, — сказаў Шчука, — асабліва разам з патрыётамі ды ў прахадным двары, ледзь не на вуліцы, на вачах у народу. Ды яшчэ такога «лаяльнага». Ён жа тады яшчэ і ў пашпартным бюро служыў.
— І чорны рынак? — здзівіўся я.
— А ты б паспрабаваў на нямецкую платню без рынку пражыць.
— Адкуль ведаеце?
— Я… жыў. Быў такі выпадак. Вось і гэты. І што яго трымала? Мог бы да брата, на вёску, на гаспадарку. Можа, і сапраўды падполле, патаемная сувязь з партызанамі, адкрылі выпадкова перад самым акружэннем?
— Што ж, не помніць ніхто яго сапраўднага аблічча? — хмыкнуў я.
— А хто мае помніць? Можа, косці іхнія даўно зямлю параць, сведкаў гэтых, якія дамаўляліся, ведалі аб ім. Ведала, скажам, два чалавекі (больш і немагчыма, канспірацыя). І вось — адзін бой, налёт, блакада — і гатова, не разведчык, а здраднік. Ці мала такіх, сумленных, у якіх сведкі загінулі, пасля вызвалення і ў нас пасядзела?
— А бывала, — буркнуў Адам, — што з-за нейкіх разлікаў і жывыя сведкі не пацвердзілі.
— Як то?
— Ну, хлопец, ты хіба на Месяцы жыў, ці што? — І сказаў пасля змрочнай паўзы: — Там таксама не толькі героі. Там розныя людзі былі. Была і выпадковая сволач, накіп… Залілі такому сала за шкуру — ці свае, ці немцы. Адчувае — застанешся на месцы — каюк, а ў лесе, можа, і ўратуешся. Дав-вай у партызанку!
Пусціў цыгарэтны дым, не зацягваючыся.
— І вось пасылаюць кагосьці на самае страшнае, на службу ў немцаў «верай і праўдай». «Ідзі, — кажуць, — даражэнькі, туды і сюды: у бургамістры, ва ўправу, перакладчыкам, трасцай, халерай…» І вось, уявім, застаўся адзіным сведкам адзін вось такі, медузападобны. Адзіным сведкам, адзінай надзеяй таго, хто «ў немцаў» працаваў, «у СБМ кіраваў», і каго зараз за месца між нагамі і спінай бяруць.
— То што? — амаль злосна спытаў я.
— А тое. Бывае, што і адхрысціцца гэтая «адзіная надзея». «Не чуў, не бачыў, можа, забыў, але, здаецца, не, не ведаю». Адрачэцца. Каб цень не лёг, каб, крый божа, кар'еры не сапсуць, каб вылезці наверх, як паганка… Баіцца, дрыжыць: а раптам не разбяруцца дый мяне як саўдзельніка. А можа, той, калабарацыяніст, нешта пра яго ведаў? Думаеце, ён на карысць другога, абылганага, пасведчыць? А ўжо на карысць добрага імя мёртвага? Нашто? Гэта яму, — ён так, паскуда, лічыць, — жыць і жыць, лезці ўгору і лезці. А мёртваму што, мёртваму ж не лягчэй? Мёртвым усё роўна, ім не баліць.
— Магло быць і так, — сказаў Шчука. — Чаго не бывае?
Зноў раздарожжа. І па якой, урэшце, дарозе ехаць, каб дабрацца да праўды.
Мы ехалі з Лыганоўскім у горад у ягоным блакітным «Масквічы». Вярталіся з псіханеўралагічнай клінікі.
Гэтаму было як быццам усё нічога. Прыгожыя моцныя рукі цвёрда ляжалі на баранцы, і здавалася мне, ён не глядзіць на дарогу, не адчувае машыны, а проста зліўся з імі ў адно, як кожны ас аўтамабілеваджэння.
А мяне ледзь не калаціла ад гэтага візіту ў дом вар'ятаў, ад павароткі з шашы ў доўгую і цемнаватую алею з высачэзных туй і ядлоўцаў, ад двара, па якім хадзілі бы ў сне нейкія невыразныя фігуры, нават у сваіх піжамах і халатах падобныя на тую маўклівую постаць у саване, што, стоячы, падплывае ў ладдзі да «Вострава мёртвых» Бёкліна.
